Kilisli Hocazâde Abdullah Enverî

Düşüncenin sacayağı olarak kabul edilip İslâmi formu pekâlâ üretilen mantık ilminin, Gazâlî ile başlayan İslam coğrafyasındaki gelişimi hiçbir zaman zaafa uğramamıştır. İslam mantığı olarak tesmiye edilen Gazâlî sonrasındaki dönemde birçok Müslüman mantıcı yetişmiş ve mantık ilminin tekâmülüne önemli katkılar yapmışlardır. Bunun bariz bir örneği Osmanlı coğrafyasının küçük bir nahiyesi olan Kilis'teki meşhur mantık medreseleri ve mantık âlimleridir. Kilis'teki Osmanlı medreseleri, 18. ve 19. yüzyıllarda adeta birer mantık dârülfünûnuna dönüşmüştür. Bu medreseler, Osmanlı topraklarının birçok yerinden ilim talebelerini kendisine cezbettiği gibi Osmanlı toprakları dışından da mantık öğrenmek isteyenlerin tercih ettiği mekânlar olmuştur. Kilis medreselerini uluslararası bir üne kavuşturan mantık âlimlerinin başında mantık tedrisatına yeni bir usul getiren Hocazâde Abdullah Enverî gelmektedir. Enverî, gerek verdiği mantık eğitimi gerek mantık üzerine yazdığı eserlerle 17.-19. yüzyıl aralığında Osmanlı dünyasının kültürel ve bilimsel alanlarda gerilediğine dair genel kanaatin yanlış olduğunun müşahhas bir örneğini temsil etmektedir.